Ο Άγιος Ιλαρίων και οι Μπογκομίλοι της Αλμωπίας

Γράφει ο Τραϊανός Πασόης

Στη βόρεια πλευρά της Αλμωπίας, μεταξύ Προμάχων (Μπάοβο) και Γαρεφίου (Τσαρνέσοβο) , την δεκαετία του 1990 δημιουργήθηκε ένα μοναστήρι προς τιμή του Αγίου Ιλαρίων α.  Αυτός ο Ιλαρίων τοποθετήθηκε στις αρχές του 12ου αιώνα επίσκοπος Μογλενών, σημερινής Αλμωπίας, από την Αρχιεπισκοπή Οχρίδας, με σκοπό να καταστείλει το κίνημα των Μπογκομίλων, που είχε αναπτυχθεί στην επαρχία αυτή.

Οι Μπογκομίλοι (ελληνικά Βογόμιλοι) ήταν πολιτικοθρησκευτικό χριστιανικό δόγμα το οποίο το πατριαρχείο είχε χαρακτηρίσει ως αίρεση. Για τον αγώνα του Ιλαρίωνα κατά αυτού του δόγματος, τον χαρακτήρισαν  «Άγιο» και έκαναν προς τιμήν του το μοναστήρι. Αυτός είχε ξεχαστεί τελείως και τον ανέσυραν από το χρονοντούλαπο της ιστορίας λόγω της αναζωπύρωσης του Μακεδονικού και της εμφάνισης στην Αλμωπία της ΜΑ.ΚΙ.Β.Ε. (Μακεδονική Κίνηση Βαλκανικής Ευημερίας) και του κόμματος «Ουράνιο Τόξο». Ξύπνησε στους «πατέρες» εφιαλτικές μνήμες επαναστατικής δράσης των Μακεδόνων κατά το παρελθόν.

Το 1996 έκαναν προς τιμήν του και μια ειδική ακολουθία, η οποία εγκρίθηκε από την Ιερά Σύνοδο της Εκκλησίας της Ελλάδας. Το 1998 η ακολουθία μαζί με το βιογραφικό του Αγίου κυκλοφόρησαν σε βιβλίο που διανέμονταν δωρεών. Η ακολουθία αναφέρεται στο μεγαλύτερο μέρος της στους Μπογκομίλους. Αρχίζει ως εξής:

«Φωτί Ιλαρίων αυγασθείς, του Χριστού τα δόγματα, εν Μογλενοίς υπερήσπισας και το δυσώνυμον, Βογομίλων όχλον, ως ποιμήν πανάριστος, προς την αληθινήν επανήγαγες […] θείαν μάνδραν αξιάγαστε, του Κυρίου σχεδάσας την αίρεσιν». Άλλες φράσεις που περιέχει είναι: «δεινή κακοδοξία, […] τα σκότη αυγάζοντα Βογομίλων τα δεινά, […] τα θυμοφόρα θηρία των Βογομίλων εστηλίτευσε, […] γαυρίαμα το άνομο, Βογομίλων πανεύημε, και τα πρόβατα, απολωλότα εκ ζάλης, επανήγαγες επί την μάνδραν Κυρίου, […] ποντίζεις Βογομίλων τα στίφη. […] Χαίρε ο πλήξας τους Βογομίλους.»

Την Ακολουθία και την βιογραφία έγραψε ο σημερινός μητροπολίτης Πέλλας και Μογλενών Ιωήλ. Γράφει ότι,

 «Είναι δαιμονική κατάσταση η αίρεση […] και οι αιρετικοί άγρια θηρία…»

Τον πρόλογο του βιβλίου έχει κάνει ο τότε μητροπολίτης Χρυσόστομος, όπου γράφει: «Οι αιρετικοί έχουν το νόημα του Σατανά. […] η αίρεση είναι χειρότερη κι από την πορνεία ακόμη. Όλες οι αμαρτίες δε χωρίζουν τον άνθρωπο από το  Θεό, ενώ η αίρεση τον απομακρύνει». Δηλαδή, όλες οι αμαρτίες, όπως κλοπή, ψέμα, συκοφαντία, φόνος, πορνεία κλπ. συγχωρούνται από το Θεό. Δεν συγχωρείται το να φύγεις από την δική τους «μάνδρα».

Ο μητροπολίτης Ιωήλ γράφει για την καταγωγή του Αγίου Ιλαρίωνα:

«Επειδή όμως πολλοί ξένοι αποκαλούσαν τον όσιο Ιλαρίωνα ιδιαίτερα «Σλάβο», ξεχωρίζοντάς τον άσκοπα, από τον ενιαίο κορμό της Ρωμιοσύνης. […]  να τονίσουμε εδώ την  ευγενή καταγωγή και την ανώτερη τάξη των γονέων του Αγίου, στοιχείο που βεβαιώνει ότι ανήκαν στο στρώμα των παλαιών Ελλήνων, […] πως οι γονείς του ήσαν επιφανείς τόσο κατά το γένος όσο κατά τον πλούτο και την ευσέβεια.»

Ο Θεός του «ποιμενάρχη» Ιωήλ του επιτρέπει να ξεχωρίζει τους ανθρώπους σε ευγενείς, επιφανείς κατά το γένος και τον πλούτο, που αυτομάτως είναι Έλληνες και σε παρακατιανούς. Στα κηρύγματά του, όμως μιλάει για ταπεινοφροσύνη και ισότητα. Οι Μακεδόνες, τους οποίους χαρακτηρίζουν ως «Σλάβους», είναι αυτομάτως κατώτεροι και δεν θα μπορούσαν να γίνουν μητροπολίτες. Πριν μερικά χρόνια φίλος παπάς μου έλεγε, πως στο νομά Πέλλας οι παπάδες μακεδονικής καταγωγής είναι περίπου το 10% του συνόλου, ενώ έπρεπε να είναι τουλάχιστον 50%. Σε όλη τη Μακεδονία δεν υπάρχει ούτε ένας μητροπολίτης μακεδονικής καταγωγής. Η δικαιοσύνη την οποία διακηρύττουν αυτοί οι «ποιμενάρχες», στην πράξη δεν την τηρούν. Είναι ακραίοι ρατσιστές. Στην επαρχία Μογλενών (Αλμωπίας σήμερα) εκείνη την εποχή δεν υπήρχε ούτε ένα ελληνόφωνο χωριό. Ο Ιλαρίωνας για να διοριστεί εδώ επίσκοπος, προφανώς ήξερε καλά την Μακεδονική γλώσσα. Αλλά και η Οχρίδα από την περιοχή της οποίας ήρθε, δείχνει ότι ήταν μακεδονικής καταγωγής.

Τα λείψανα του επισκόπου Ιλαρίωνα οι Βούλγαροι στο τέλος του 12ου αιώνα τα μετέφεραν στην έδρα της Αρχιεπισκοπής τους στο Τίρνοβο της Βουλγαρίας, για να δείξουν ότι είναι δικός τους και όχι στην Οχρίδα, η Αρχιεπισκοπή της οποίας τον είχε διορίσει επίσκοπο Μογλενών. Είναι ένα καλό παράδειγμα, που δείχνει πώς χρησιμοποιείται η θρησκεία για την εξυπηρέτηση πολιτικών σκοπιμοτήτων.

Γράφουν επίσης ότι έκαμνε και θαύματα. Θεράπευε αρρώστους και μια χρονιά που παρατηρήθηκε έλλειψη σιταριού, γέμισε με θαυματουργό τρόπο τις αποθήκες με σιτάρι. Τώρα, πώς γίνεται να μας λένε, ότι τόσοι πολλοί δεσποτάδες κατά το παρελθόν έκαμναν θαύματα και οι σημερινοί δεν μπορούν να κάνουν ούτε ένα, δεν μπορώ να καταλάβω. Με θαύμα, για παράδειγμα, θα μπορούσαν να σταματήσουν τον κορονοϊό. Σε ένα μοναστήρι στο Άγιο Όρος είπαν ότι έκαναν δέηση για τον κορονοϊό, αλλά ο θεός δεν την άκουσε. Ας κάνουν κι άλλες, μπας και φανεί ότι ο θεός νοιάζεται πράγματι για το ποίμνιό του.

Ο τότε μητροπολίτης Πέλλας Χρυσόστομος στόλισε καλά και τους Μακεδόνες ακτιβιστές της περιοχής. Το ημερολόγιο τσέπης που κυκλοφόρησε η επισκοπή για το έτος 1995, είχε είκοσι σελίδες με αντιμακεδονικό περιεχόμενο. Δύο από αυτές αναφέρονταν στους πρωτεργάτες της ΜΑ.ΚΙ.Β.Ε και του Ουράνιου Τόξου και ενημέρωναν τους πιστούς ότι,

 «ορισμένοι απληροφόρητοι και κρυψίνοες Σκοπιανοί πράκτορες, έχοντες ή επιδιώκοντες ειδικά συμφέροντα και μυστικά ανταλλάγματα, ασκούν με δόλο και απάτη, αθέμιτη ανθελληνική και αντεθνική προπαγάνδα…».

Ασκούν συστηματική λασπολογία και συκοφαντία, παρόμοια με εκείνη κατά των Μπογκομίλων, με τις συνδρομές των αφελών πιστών. Οι πραγματικοί χριστιανοί δεν ανακατεύουν τη θρησκεία με  πολιτικά ζητήματα και είναι πάνω από έθνη και δόγματα.

Το δόγμα των Μπογκομίλων

«Καταγγέλλουν τους πλούσιους. Απεχθάνονται τον Τσάρο, γελοιοποιούν τους ανώτερους, καταδικάζουν τους ευγενείς κι απαγορεύουν τους δούλους να υπακούν στους κυρίους τους».

                 Κοσμάς ο Ιερέας, Κατά των Βογομίλων

«Μπόγκα» στα Μακεδονικά και άλλες θρακικές διαλέκτους σημαίνει Θεός και «μίλοι» σημαίνει αγαπητοί . Οι Μπογκομίλοι, επομένως, ήταν οι Θεαγάπητοι. Έτσι θα τους ονόμαζαν αν το μετέφραζαν σωστά στα ελληνικά και όχι Βογόμιλους. Δεν  το έκαναν, όμως, γιατί δεν θα μπορούσαν να στρέψουν τους πιστούς κατά των «Θεοφίλων».  Για τον ίδιο λόγο δηλαδή, που παρουσίαζαν τους Μακεδόνες ως Βούλγαρους, για να μπορούν να έχουν στήριξη στην αντιμακεδονική τους δράση.

Το δόγμα των Μπογκομίλων ήταν θρησκευτικό, αλλά είχε και πολιτικά χαρακτηριστικά. Αναπτύχθηκε από τον 10ο αιώνα και μετά στη Μακεδονία και τη Θράκη και στη συνέχεια διαδόθηκε σε όλα τα Βαλκάνια. Θεωρείται επηρεασμένο από τους Παυλικιανούς , που είχαν δράσει στη Μ.Ασία τους προηγούμενους δυο αιώνες. Οι Μπογκομίλοι αμφισβητούσαν την «εκ θεού» εξουσία των ηγεμόνων και των δεσποτάδων. Υποστήριζαν ότι όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι απέναντι στο Θεό και ότι από τον Θεό δεν πηγάζει καμία εξουσία ανθρώπων πάνω σε ανθρώπους. Η γη ανήκει σε όλους και όχι στους ηγεμόνες και τους φεουδάρχες. Κατέκριναν τους αυτοκρατορικούς δεσποτάδες ως ειδωλολάτρες και καταχραστές της θεοφοβίας και ότι χρησιμοποιούν την θρησκεία για να ασκούν κοσμική εξουσία και να ωφελούνται από αυτήν. Την λατρεία των εικόνων την χαρακτήριζαν ειδωλολατρεία. Απέρριπταν, επίσης, τις τελετές, την ιεροσύνη, το βάπτισμα, τις ευχαριστίες. Υποστήριζαν ότι αυτές ανταποκρίνονται σε ανθρώπινες αδυναμίες και δεν επιτρέπεται να αποδίδονται στον θεό ανθρώπινες αδυναμίες. Εξάλλου, ο θεός δείχνει με τρόπο αναμφισβήτητο, ότι δεν τα λαμβάνει αυτά υπόψη ούτε στο ελάχιστο. Έλεγαν ότι οι θεός δεν έχει μεσάζοντες πάνω στη γη και ότι οι πατριαρχικοί έχουν ξεφύγει τελείως από τον πραγματικό Χριστιανισμό.

Οι ίδιοι τους άρχισαν να ζουν και να συμπεριφέρονται σαν τους χριστιανούς των πρωτοχριστιανικών χρόνων και να καθιερώνουν παρόμοιους κοινοβιακούς θεσμούς. Έκαμναν συνάξεις τα βράδια, όπου συζητούσαν θεολογικά και φιλοσοφικά ζητήματα. Διάβαζαν τα Ευαγγέλια, αλλά έφτιαχναν και δικούς τους διδακτικούς μύθους και παραβολές. Οι περισσότερες ήταν σε σχέση με την πάλη του Καλού (Χριστός) και του Κακού (Διάβολος). Την Παλαιά Διαθήκη την απέρριπταν. Υπερασπίζονταν την ισότητα της γυναίκας και το δικαίωμα στον έρωτα, πράγμα πολύ πρωτοποριακό για την εποχή εκείνη και καταδικαστέο από την Αυτοκρατορική Εκκλησία. Χαρακτηριστικό είναι το ποίημα από την λειτουργία των Καθαρών, που είναι η προέκταση των Μπογκομίλων στην Προβηγκία: «Άντρες, ας αγαπήσουμε τις γυναίκες μας – και τα σώματά μας ν’ αγαπήσουν τις ψυχές τους – με τέτοιο τρόπο, που οι  γυναίκες – να γίνουν ίσες με τους άντρες – και τα σώματα να γίνουν ψυχές – και το φύλο να μη σημαίνει διαφορά». Τα σημερινά έθιμα γυναικοκρατίας σε Μακεδονία και Θράκη είναι κατάλοιπα των Μπογκομίλων.

Είχαν δημιουργήσει κοινοβιακές κοινότητες, κατά τα πρότυπα των πρώτων χριστιανών. Εκεί ο καθένας προσέφερε ανάλογα με τις δυνατότητές του, για να καλύπτονται και οι ανάγκες των αδυνάτων. Σπίτια για τις οικογένειες έφτιαχναν από κοινού, όπως και στάβλους, αποθήκες, δρόμους, υδραγωγεία κλπ. Δημιουργούσαν δηλαδή μια κοινωνία αλληλεγγύης. Κατάλοιπο εκείνων των εθίμων ήταν η Ζάντρουγκα, που υπήρχε στη Μακεδονία μέχρι τα μέσα του περασμένου αιώνα. Ζα στα μακεδονικά σημαίνει για και ντρουγκ σημαίνει άλλος. Ζάντρουγκα, δηλαδή, σημαίνει για τον άλλον. Με μια λέξη θα το λέγαμε αλληλεγγύη. Ήταν η πλατιά οικογένεια των συγγενών της οποίας αρχηγός ήταν ο Ντέντος (παππούς). Μέχρι τη δεκαετία του 1960, για να χτιστεί ένα καινούριο σπίτι στα χωριά μας, μαζεύονταν οι συγγενείς και οι γείτονες και το έχτιζαν.

Οι Μπογκομίλοι διοργάνωναν συχνά γιορτές με κοινά γεύματα για όλους, όπου τραγουδούσαν, χόρευαν γύρω από φωτιές με συνοδεία γκάϊντας και φλογέρας, διοργάνωναν παραστάσεις ή μεταμφιέζονταν, ασκούνταν στην πυροβασία και άλλες παραδοσιακές εκδηλώσεις διονυσιακού και βακχικού τύπου. Η σάτιρα ήταν χαρακτηριστικό στοιχείο των Μπογκομίλων. Σατίριζαν τους εαυτούς τους, τους γείτονες, αλλά και την πολιτική και θρησκευτική ηγεσία. Συνήθιζαν να μεταμφιέζονται με φανταχτερές στολές, όπως οι βασιλιάδες, οι πρίγκιπες, οι αξιωματούχοι  και οι δεσποτάδες και να τους μιμούνται με περιπαικτικό τρόπο. Το αυτοκρατορικό πατριαρχείο απαγόρευε τέτοιες εκδηλώσεις και τις χαρακτήριζε σατανικές και ελληνικές. Γιορτάζουν «Ελληνικώ τω τρόπο», έλεγαν. Ελληνικές σήμαινε ειδωλολατρικές. Όποια λαϊκή εκδήλωση συμβάλλει στην ψυχική ανάκαμψη και εκτόνωση, χωρίς να κάνει κακό σε άλλους, είναι από το Θεό, γιατί αυτός έκανε έτσι τους ανθρώπους.

Κατάλοιπα εκείνων των εθίμων είναι το άναμμα φωτιάς στα ντόπια χωριά τα Χριστούγεννα και την Πρωτοχρονιά, τα καρναβάλια, τα ραγκουτσάρια, η πυροβασία κυρίως στη Θράκη (ελληνική και βουλγαρική), το Κορμπάνι κλπ. Κορμπάνι λέγονταν το κοινό ταμείο. Έχει μεταφερθεί και στην ελληνική γλώσσα ως Κορβανάς (π.χ. κρατικός κορβανάς είναι το δημόσιο ταμείο). Το έθιμο Κορμπάνι στη σημερινή Μακεδονία γίνεται μόνο στην γιορτή του Αγίου Αθανασίου ή σε κάποια άλλη γιορτή και έχει περιοριστεί στο μοίρασμα κρέατος ή και άλλων αγαθών στους πιστούς.

Ο Μπογκομιλισμός διαδόθηκε σε όλη την Βαλκανική και κατόπιν στη βόρει Ιταλία, την Γαλλία και αλλού. Εκεί βέβαια έπαιρνε τοπικά ονόματα, όπως Καθαροί, Πουμπικάνοι, Αλβιγίνοι, Μπουλγκάροι κλπ. Το Μπουλγκάροι το πήραν από τους Βυζαντινούς, που το χρησιμοποιούσαν για να μειώσουν τους Μπογκομίλους. Τους έλεγαν και Τουρμπέσηδες, επειδή οι διδάσκαλοι κυκλοφορούσαν με ένα τορβά ή Παταρίνους. Πατ στα μακεδονικά είναι ο δρόμος και παταρίνοι ήταν οι οδοιπόροι. Από εκεί προέρχεται και η παταρίτσα, που ήταν το μπαστούνι που υποβοηθούσε τους οδοιπόρους στις πορείες τους και όχι από το Πάτερ που λένε οι δεσποτάδες.

Επειδή ακριβώς οι Μπογκομίλοι αποτελούσαν απειλή για τους ηγεμόνες, τους Φεουδάρχες και του δεσποτάδες, καταδιώχθηκαν άγρια από εκείνους. Στη Δύση μάλιστα ο Πάπας χρησιμοποίησε τον στρατό των Φράγκων, που τους κατέσφαξε, τους διέλυσε και έκαψε τα γραπτά τους. Στην «καθ’ ημάς Ανατολή» ασκήθηκαν άγριες διώξεις κατά των Μπογκομίλων από το κράτος και την εκκλησία. Οι εκδηλώσεις τους απαγορεύτηκαν, πολλοί διδάσκαλοι δολοφονήθηκαν και κάηκαν τα γραπτά τους. Τον ηγέτη των Μπογκομίλων στην Κωνσταντινούπολη, τον Βασίλειο, τον συνέλαβαν και τον οδήγησαν το 1111 μ.Χ. στον Ιππόδρομο μπροστά σε μια μεγάλη φωτιά, για να δοκιμάσουν την πίστη του. Ήλπιζαν ότι θα δειλιάσει και θα μεταμεληθεί. Αυτός, όμως, όχι μόνο δεν υπέκυψε και δεν έδειξε μεταμέλεια, αλλά και έπεσε ο ίδιος στη φωτιά. Η κόρη του αυτοκράτορα Άννα Κομνηνή εντυπωσιάστηκε τόσο πολύ, ώστε έγραψε στο βιβλίο της:

 «Ούτε το πυρ κατεμάλαξε την σιδηράν αυτού ψυχήν».

Με το πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης συμμάχησαν και τα Ορθόδοξα πατριαρχεία της Βουλγαρίας και της Σερβίας και καταδίωξαν τον Μπογκομιλισμό. Οι Μπογκομίλοι της Σερβίας συσπειρώθηκαν στην δυτική Σερβία και τον 13ο και 14ο αιώνα κατάφεραν να δημιουργήσουν ανεξάρτητη ηγεμονία. Με την επικράτηση των Οθωμανών στα Βαλκάνια εκείνοι οι Μπογκομίλοι προσχώρησαν τον Μωαμεθανισμό. Είναι οι σημερινοί Βόσνιοι Μουσουλμάνοι, που είναι Σέρβοι ως προς την καταγωγή και τη γλώσσα, αλλά αντιπαθούν τους Ορθόδοξους Σέρβους ομογενείς τους, λόγο των διώξεως που είχαν υποστεί από αυτούς. Ο Μωαμεθανισμός ήταν πλησιέστερα προς τον Μπογκομιλισμό. Βασικό στοιχείο ήταν η άρνηση των εικόνων, που θεωρούνται κι από τους δυο ειδωλολατρεία.  Οι Μωαμεθανοί δεν έχουν ούτε εικόνες του Μωάμεθ. Πρώην Μπογκομίλοι που προσχώρησαν στον Μωαμεθανισμό φαίνεται να είναι και οι Πομάκοι. Είναι ολοφάνερο ότι δεν ήταν προνομιούχοι επί Οθωμανών καθώς κατοικούν σε άγονα και ορεινά κσι η γλώσσα τους δεν είναι τουρκική.

Οι Μπογκομίλοι της Αλμωπίας επίσης προσχώρησαν στον Μωαμεθανισμό για τους λόγους που προαναφέραμε. Έτσι με την ανταλλαγή των πληθυσμών του 1923 εκδιώχθηκαν ως Μουσουλμάνοι. Σύμφωνα με στοιχεία που δημοσίευσε στο βιβλίο της η ερευνήτρια Μ. Γιανισοπούλου, από την Αλμωπία εκδιώχθηκαν περίπου 8.000 Μακεδόνες Μουσουλμάνοι, 3.500 Μακεδόνες Βλάχοι Μουσουλμάνοι και μόλις 2.436 πραγματικοί Τούρκοι. Αυτό επιβεβαιώνεται και από το γεγονός ότι τα χωριά από τα οποία εκδιώχθηκαν οι ανταλλάξιμοι, είχαν όλα μακεδονικά ονόματα. Πόλινι (Πολυκάρπη), Καπίνινι (Εξαπλάτανος), Γκοστολούμπ (Κωνσταντία), Ντρουγκουμάντσι (Άψαλος) κλπ. Από τη Νότια μάλιστα εκδιώχθηκαν όλοι οι 3.000 Βλάχοι Μουσουλμάνοι. Πολλοί Βλάχοι από τα βλαχοχώρια της ανατολικής Αλμωπίας εκδιώχθηκαν στη Ρουμανία και τη Βόρεια Μακεδονία ως Ρουμάνοι. Και πολλοί χριστιανοί Βλάχοι εκδιώχθηκαν κατά τον Εμφύλιο ως κομμουνιστές και δεν τους επιτράπηκε ο επαναπατρισμός, όπως και στους υπόλοιπους Μακεδόνες. Όσοι απέμειναν σωπαίνουν, υπομένουν και πειθαρχούν στον νέο δυνάστη για να επιβιώσουν. Δηλώνουν Έλληνες.

Ο Μπογκομιλισμός ήταν ένα δημοκρατικό, προοδευτικό αντιφεουδαρχικό, αντιεξουσιαστικό, αντισκοταδιστικό, πολύ προοδευτικό για την εποχή του κίνημα. Ήταν η πιο φωτεινή σελίδα της ιστορίας μας μέσα στον Βυζαντινό σκοταδισμό και αυταρχισμό. Στην Δύση το αδελφό κίνημα των Μπογκομίλων, οι Καθαροί, θεωρούνται και τιμώνται ως οι πρόδρομοι της Αναγέννησης και του Διαφωτισμού. Στην Ανατολή μας οι Μπογκομίλοι έχουν ενταφιαστεί στην λάσπη του Βυζαντινού σκοταδισμού. Οι Μακεδόνες και οι Θράκες, συμπεριλαμβανομένων των Βλάχων, οφείλουν να αναδείξουν αυτή την λαμπρή σελίδα της ιστορίας τους και πρέπει να είναι περήφανοι γι αυτήν.

Μάρτιος 2020     Τραϊανός Πασόης

Υ.Γ.: Τα άρθρα μου μπορείτε να τα βρείτε και μελλοντικά στο προσωπικό μου blog:

Ilinden Makedonia -  Ηλ. Διεύθυνση:  iliden.blogspot.com